Arrautzopilaren, patata tortillaren jatorriaz edo sorburuaz badarabilgu buru-nahaste franko. Aspalditik defenditu izan dut Tomas Zumalakarregi jeneral karlista ormaiztegiarrak (bere sukaldaria lagun zuelarik) asmatua izan zela XIX. mende erdialdean, Nafarroako Allin bailaran zebilela. Agian. Hala entzun nien, behintzat, behin hangoxe atso-agure pare bati; garai hartan ere hango herrixketan arrautza eta patata eskura izaki; ez asko, baina gutxian aski. Gauzak ez dira, ordea, horren xinpleak, agidanez. Egia ezin da zurrumurru hutsetan oinarritu; dokumentazio fidagarria behar da “agian” egian jartzeko.

Dokumentazioa behar da; eta, nik behintzat, inon froga on erakusgarririk topatzen ez… Halere, gutxien espero dugun lekuan eta unean agertzen da erbia. Joan den ostegunean (hilak zortzi, Ostegun Gizen), ohi ez bezala, telebistari begira jarri nintzen, denbora pasa. ETB1en, Txoriene sukalde-programa. Aurkezlearekin bi gizaseme ageri ziren, nafarrak, esango nuke. Konektatu bezain pronto, bi gauzok eman zidaten atentzio bizia: prestatzen ari ziren janak (bi patata tortilla, zuria eta beltza) eta esaten zutenak (nafar tortillak omen zirela haiek, otapurrez eta abarrez eginak).

Bi gizaseme Txoriene-ra gonbidatu haiek jantziago eta ikasiago zeuden ni baino arrautzopilaren nondik norakoaz, zorioneko patata tortillaren jatorri eta sorburuaz. Eurek, beti ere, “nafar tortilla” esaten zuten. Eta kontatu zuten, ezer baino lehen, historian kokatze aldera, zer ziren XVII. eta XVIII. mendeetan Nafarroako erreinuan (hiru guneetan: Iruñean, Lizarran eta Tuteran) “memorial de ratonera” deituak; sagu zuloko oroit-agiriak, euskaraz. Ikusten denez, legeak egiten ziren hiru herri horietako jauregietan; eta bazen gutunontzi bat, buzoi bat, jendeak “sagu zulo” izendatzen zuena, non, nahi zuenak (eta idazten zekienak, baldinbetan!) bere eskabideak, bere protestak, bere iritzi idatziak, bere oroit-agiriak lagatzen baitzituen.

Oroit-agiri edo memorial horietako bat 1817koa da. Bitxia, zinez! Aldi hartan nafar jendeak zer nola jaten eta janzten zuen adierazten baitu xehero, hiru eremuak bereiziz, gainera: mendia, erdia eta erribera. “En el país medio” (Lizarraldean, hortaz), hara zer dioen: «…, dos o tres huevos en tortilla para cinco o seis…, mezclando patatas, atapurres de pan, u otra cosa». Alegia, bost edo sei pertsonentzat, bi edo hiru arrautzari, patatak eta otapurrak (ogiapurrak edo “migas”) eransten zizkietela, edo auskalo beste zer, janaria ugariagotzeko, bistan da. Goseak erakusten du hori. Eta hori da, inondik ere, arrautzopilaren edo patata tortillaren aipamenik zaharrena Europan; eta horixe da, hortaz, nafar tortilla legekoa, Nafarroan nafarrek asmatu bide zutelako, XVII.-XVIII. mendeetan zehar, seguruenera; 1817. urtez aurretik, behintzat, derrigor.

Gure Tomas Zumalakarregi beranduxeago ibili zen Lizarra inguruetan, bere sukaldari Lancelot belgiarrarekin. Badirudi, beraz, Tomasek-eta han ikusi jendea zera jaten, han ikasi arrautza-patata-otapur zera egiten eta, ondoren gero, ekarri eta zabaldu zutela nafar tortilla hura hala Gipuzkoara nola Bizkaira ere; eta ondorenago gero, noski, baita iberiar penintsulara eta mundura ere. Kontaerak aski egiantzekoa dirudi. Oihartzunak du beti azken hitza. (Inork interesik baldin badu, bisita dezala sarean: www.kukubat.eus).

Bizargorri, 2018-02-14